مزار امامزاده سلطان علیزیارتگاهی در منطقه مربعه شهر بغداد، در خیابان رشید و کنار جامع سلطان علی، واقع شده و از زیارتگاههای مهم شهر بغداد محسوب می‌شود که به مزار سلطان علی مشهور است ولی درباره شخص مدفون در این آرامگاه، میان مورخان و عالمان انساب و نویسندگان معاصر، اختلاف است که در اینجا، به بررسی اقوال مختلف می‌پردازیم. فهرست مندرجات۲ - احتمالات درباره صاحب مدفن ۲.۱ - علی بن امام محمدباقر ۲.۲ - علی بن اسماعیل بن امام صادق ۲.۲.۱ - دیدگاه‌ها ۲.۲.۱.۱ - بحرالعلوم ۲.۲.۱.۲ - حرزالدین ۲.۲.۱.۳ - سیدعبدالرزاق ۲.۲.۱.۴ - شیخ مفید ۲.۳ - علی بن محمد دیباج ۲.۴ - سلطان علی مشعشعی ۲.۵ - سلطان سیدعلی رفاعی ۲.۵.۱ - توصیف بنا ۲.۵.۲ - ضریح ۲.۵.۳ - توصیف مرقد ۲.۵.۴ - بازسازی ۲.۵.۵ - محل تدریس ۲.۵.۶ - شرح حال سلطان علی ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی اجمالی آرامگاهآرامگاه سلطان علی، در منطقه مربعه شهر بغداد، در خیابان رشید و کنار جامع سلطان علی، واقع شده و از زیارتگاههای مهم شهر بغداد است، در گذشته، به‌صورت بنای کوچکی، کنار نهر دجله، واقع بود که یک اتاق مربع شکل و گنبدی نیز داشت، مردم آن را زیارت می‌کردند و پیرمردی که خادم آنجا بود، با درآمد نذورات و کمک‌های مردم، زندگی خود را می‌چرخاند. در سال ۱۳۱۰ ه. ق، ابوالهدی افندی صیادی، متوفای ۱۳۲۸ ه. ق، نامه‌ای برای تجدید بنای این آرامگاه، برای سلطان عبدالحمید عثمانی می‌نویسد و موافقت ساخت آرامگاه را می‌گیرد. [۱]
عبدالحميد عباده، العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، صص ۳۹۶ و ۳۹۷.
پس از آن، این بنای باشکوه، ساخته و بارها بازسازی شده و توسعه یافته است. [۲]
عامری، ثامر عبدالحسن، المراقد والمزارات فی العراق، ص۲۷۱.
۲ - احتمالات درباره صاحب مدفندرباره شخص مدفون در این آرامگاه، میان مورخان و عالمان انساب و نویسندگان معاصر، اختلاف است که در اینجا، به بررسی اقوال مختلف می‌پردازیم. ۲.۱ - علی بن امام محمدباقرشاید نخستین بار، این ادعا را صفی‌الدین محمد بن تاج‌الدین علی، معروف به ابن‌طقطقی حسنی (متوفای ۷۰۹ ه. ق) مطرح کرده و نوشته است: «علی بن محمد الباقر (علیه‌السّلام). .. کان له بنتاً اسمها فاطمة تزوّجها الکاظم (علیه‌السّلام) و قبر علی هذا ببغداد بالجعفریة ظاهر سور بغداد» [۳]
ابن‌طقطقى، محمد بن على، الاصیلی، ص۱۴۷.
علی بن امام محمدباقر (علیه‌السّلام)، یک دختر به نام فاطمه داشت که با امام کاظم (علیه‌السّلام) ازدواج نمود و قبر وی، در جعفریه بغداد، آشکار است.سپس او از تاریخ ابن نجار نقل کرده است که در جعفریه، روستایی از توابع خالص و نزدیک بغداد، سنگ قبری آشکار شد که روی آن، نوشته شده بود: «بسم الله الرحمن الرحیم هذا ضریح الطاهر علی بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام)» روی آن نیز گنبدی از خشت، ساخته شد و پیرمردی از کاتبان، به نام علی بن نعیم که عهده‌دار نوشتن دیوان خالص بود، آن‌را تعمیر و تزیین کرد و بر آن لوسترهایی از مس آویخت و اطرافش نیز رواق وسیعی ساخت، به‌طوری‌که از زیارتگاههای مشهور شد. [۴]
ابن‌طقطقى، محمد بن على، الاصیلی، ص۱۴۷.
سپس ابن‌طقطقی اضافه می‌کند که اکنون این آرامگاه ناشناس، خراب و ویرانه است و گروهی از فقرا در آن سکونت دارند و احتمال دارد تا مدتی دیگر، اثری از آن به‌جای نماند. [۵]
ابن‌طقطقى، محمد بن على، الاصیلی، ص۱۴۸.
[۶]
ابوسعيده موسوى، سيدحسين، تاریخ المشاهد المشرفه، ج۶، ص۹۵.
اما دیگران معتقدند که قبر علی بن امام محمد باقر (علیه‌السّلام)، در حوالی کاشان واقع شده و معروف به «مشهد بارکرس» و «مشهد اردهال» است و دارای گنبد و بارگاه باشکوهی است و بسیاری از علما نیز در شان و جلالت و کرامات وی، مطالبی نوشته‌اند. [۸]
قمی، عباس، منتهی الآمال، ج۲، ص۷۹.
به هر حال، اگر بپذیریم که قبر سلطان علی بن امام محمد باقر (علیه‌السّلام) در جعفریه و در موقعیت فعلی آن، یعنی جامع سلطان علی بغداد، قرار دارد و گزارش ابن‌طقطقی را بپذیریم، در این صورت، مشهد اردهال، مدفن یکی دیگر از سادات خواهد بود که باید در این موضوع، تحقیق بیشتر کرد. ۲.۲ - علی بن اسماعیل بن امام صادقبزرگان فرقه اسماعیلیه، چنین ادعا می‌کنند که این مکان، مدفن علی بن اسماعیل ابن امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)، برادر سیدمحمدفضل بن اسماعیل است. ازاین‌رو، این آرامگاه را بسیار بزرگ و محترم می‌شمارند و به عنوان قبر فرزند امام منتظرشان، زیارت می‌نمایند و برایش نذر می‌کنند. [۹]
عبدالحميد عباده، العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، صص۴۰۱ - ۴۰۲.
۲.۲.۱ - دیدگاههاگویا این دیدگاه، سابقه طولانی دارد و در گفتار علمای انساب و مورخان نیز نقل قول‌هایی پیدا می‌شود. ۲.۲.۱.۱ - بحرالعلومسیدجعفر بحرالعلوم، نوشته است: در بغداد، دو قبر مذموم وجود دارد: یکی متعلق به علی بن اسماعیل بن صادق (علیه‌السّلام) است که نزد اهالی بغداد، به سید سلطان علی، مشهور است و دیگری برادرش، محمد بن اسماعیل، جد فاطمیان است که به فضل، شهرت دارد. [۱۰]
بحرالعلوم، سيدجعفر، تحفة العالم، ج۲، ص۲۷.
۲.۲.۱.۲ - حرزالدینعلامه حرزالدین، ضمن معرفی این قبر در محله سلطان علی بغداد، می‌نویسد: می‌گویم سید سلطان علی و برادرش محمد فضل، از جمله کسانی بودند که شیعیان در گذشته و حال، از آنها اعراض می‌کردند، به علت مجالست آنها با هارون الرشید و اذیت و سعایت امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) نزد هارون. [۱۱]
حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، ج۱، صص۳۴۱ - ۳۴۲.
۲.۲.۱.۳ - سیدعبدالرزاقسیدعبدالرزاق کمونه، ضمن انتساب این قبر به علی بن اسماعیل، داستان سعایت علی از امام کاظم (علیه‌السّلام) را نزد هارون می‌نویسد. [۱۲]
كمونه حسينی، سيدعبدالرزاق، مشاهد العترة الطاهره، ص۴۳.
ابوسعید سیدحسین موسوی، قبر موجود در خیابان رشید در رصافه بغداد را که به سید سلطان علی مشهور است، برای علی بن اسماعیل می‌داند و می‌نویسد: «این قبر، نزد اهالی بغداد، غیر معتبر است، زیرا علی بن اسماعیل، به‌سبب سعایت عمویش نزد هارون، باعث قتلش شده است.» [۱۳]
ابوسعيده موسوى، سيدحسين، تاریخ المشاهد المشرفه، ج۶، صص۱۰۸ - ۱۰۹.
[۱۴]
ابوسعيده موسوى، سیدحسین، المشجر الوافی، ج۵، صص۲۷۱ - ۲۷۲.
۲.۲.۱.۴ - شیخ مفیدشیخ مفید در الارشاد می‌نویسد که وی با سعایتش، باعث مرگ امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) شد، سپس داستانش را ذکر می‌کند. مادر علی بن اسماعیل، زنی از بنی‌مخزوم بود، ازاین‌رو، او را علی بن مخزومیه می‌خواندند. او با فاطمه دختر عبدالله بن امام صادق (علیه‌السّلام)، ازدواج کرد و نتیجه آن، یک پسر و یک دختر، به نام زید و رقیه بود. فاطمه، دختر عون بن محمد بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام)، همسر دیگر اوست که از این بانو، یک فرزند به نام محمد، به دنیا آمد. [۱۸]
ابونصر بخارى، سهل بن عبدالله، سر السلسلة العلویه، ص۶۹.
محمد ملقب به شعرانی بود. [۱۹]
عبيدلى، محمدشرف، تهذیب الانساب، ص۱۷۴.
علی بن اسماعیل، کنیزانی نیز داشت که از آنها، خدیجة الصغری، خدیجة الکبری، عبدالله، ابراهیم، حسن، محسن، طاهر، بریهه، حکیمه، زینب و حسین و اسماعیل، به‌دنیا آمده‌اند. علمای انساب و مورخان، اطلاعات دیگری درباره وی، به ثبت نرسانده‌اند.۲.۳ - علی بن محمد دیباجسید عبدالرزاق کمونه قبر کنونی را از آنِ علی بن محمد دیباج بن امام صادق (علیه‌السّلام) می‌داند [۲۱]
كمونه حسينى، سيدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، صص۶۱ - ۶۲.
و به گفته ابونصر بخاری استناد می‌کند و می‌نویسد:علی در بغداد، درگذشت و قبرش آنجاست، او با پدرش در قیام علیه مامون عباسی، اتفاق‌نظر داشت و در سال ۲۰۰ ه. ق، قیام نمود. او اهواز را برای قیام، انتخاب کرد و با ابن‌افطس، حسین بن حسن بن علی بن علی بن الحسین السجاد (علیه‌السّلام) و پسرعمویش زید بن موسی کاظم (علیه‌السّلام)، همراه شده، یاران مامون عباسی بر محمد بن جعفر (علیه‌السّلام) دست یافتند و چون علی بن محمد دانست که کارش به نتیجه نمی‌رسد، از بصره خارج شد و زید بن موسی (علیه‌السّلام) را بر جای خود گذاشت و سرانجام در بغداد، وفات یافت. دیگر علمای انساب نیز، وفات علی بن محمد دیباج را در بغداد تایید کرده‌اند، اما هیچ‌یک از آنها، موقعیت دقیق آن را مشخص نکرده‌اند. [۲۴]
ابوسعيده موسوى، سيدحسين، تاریخ المشاهد المشرفه، ج۶، ص۸۸.
[۲۵]
علوی، علی بن محمد، المجدی فی الانساب الطالبین، ص۲۸۸.
۲.۴ - سلطان علی مشعشعیدکتر مصطفی جواد و احمد سوسه، معتقدند که این مرقد، به سید سلطان علی بن محمد بن فلاح مشعشعی، مقتول به سال ۸۶۱ ه. ق، متعلق است که از نوادگان حضرت امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) می‌باشد و جز او، کسی دیگر با این ترکیب اسمی «سید سلطان علی»، در بغداد شناخته نشده است. [۲۶]
مصطفى جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد، ص۳۰۵.
[۲۷]
عامری، ثامر عبدالحسن، المراقد و المزارات فی العراق، ص۲۶۹.
اما باید دانست که وی جایگاهی نزد شیعیان نداشته است تا بر قبر وی، آرامگاهی بنا نمایند، زیرا او غالی مذهب بود و سیره نیکویی نداشت و بارگاه و قبر مطهر امام علی (علیه‌السّلام) را تخریب نمود و آنجا را مطبخ غذای خود و سربازانش قرار داد. [۲۸]
حسينی مدنی، ضامن بن شدقم، تحفة الازهار، ج۳، ص۲۲۹.
«عباس عزاوی» هم این قبر را متعلق به شاهزاده علی، مقتول در جنگ با احمد بن اویس جلائری در سال ۷۸۵ ه. ق، می‌داند و می‌نویسد: «اسم اصلی‌اش، «سیدی سلطان علی» بوده است» اما به نسب وی، اشاره‌ای نمی‌کند. [۲۹]
عزاوى، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۲، ص۱۷۳.
۲.۵ - سلطان سیدعلی رفاعیپس از زیارت شیخ صدیق دمشقی، به سال ۱۲۳۰ ه. ق، انتساب این قبر به سلطان سیدعلی بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، قوت گرفت. [۳۰]
حسينی مدنی، ضامن بن شدقم، تحفة الازهار، ج۳، ص۲۲۹.
سپس «آب انستاس ماری کرملی» در کتاب خود با عنوان «مزارات بغداد»، این قبر را برای سلطان سیدعلی رفاعی، از نوادگان حضرت امام کاظم (علیه‌السّلام) دانست. [۳۱]
مصطفى جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصّل، ص۳۰۵.
[۳۲]
عامری، ثامر عبدالحسن، المراقد و المزارات فی العراق، ص۲۶۹.
همان‌گونه که پیش‌تر گفته شد، ابوالهدی افندی صیادی رفاعی، متوفای ۱۳۲۸ ه. ق، برای سلطان عبدالحمید عثمانی، نامه نوشت که در بغداد، مرقدی است که اهالی ادعا می‌کنند برای سلطان سید علی، پدر شیخ احمد رفاعی است. وی در این نامه، از سلطان عثمانی خواهش کرد که خلیفه عثمانی موافقت فرماید تا در محل قبر، مسجد جامع و خانقاهی برای آل‌رفاعی، ساخته شود. سلطان عثمانی نیز موافقت کرد و در سال ۱۳۱۰ ه. ق، به حکم سلطان عثمانی کار ساختمان آغاز شد و افزون‌بر ساخت مصلی، گنبد بزرگی روی چهارپایه محکمی قرار داده شد و پس از اتمام ساختمان، بر دیوار رواق آن، متن زیر نوشته شد: بسم الله الرحمن الرحیم (فِی بُیُوتٍ اَذِنَ اللَّهُ اَنْ تُرْفَعَ... یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ). قد امر بانشائه حضرة امیرمؤمنان و مشید ارکان الدین، السلطان بن السلطان، السلطان الغازی عبدالحمید خان بن السلطان الغازی عبدالمجید خان، دام مظفراً مدی الازمان، وذلک سنة ۱۳۱۰ من الهجرة النبویّة، علی صاحبها افضل الصلاة واکمل التحیة وصلی الله تعالی علیه و سلم و علی آله و اصحابه الطیبین الطاهرین والحمدلله رب العالمین کتبه صالح صبری سنة ۱۳۱۱. ۲.۵.۱ - توصیف بناقبر سلطان سیدعلی، وسط اتاقی قرار دارد که دارای دو در است، یکی به طرف مصلا و دیگری به طرف سالن جامع، باز می‌شود. روی کاشی لاجوردی، کتیبه‌ای است که شیخ ابراهیم راوی، آن را در نُه بیت سروده و نصب شده است: [۳۳]
عزاوى، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۲، ص۱۷۲.
الحمد لله الکریم الذی •••• بالفضل والاحسان عمَّ البعید اظهر من مضمر الطافة •••• ذلحوزة الاسلام رکن شدید من آل عثمان نجوم الوری •••• فخر ملوک الارض عبدالحمید اصبح مصداقاً لنصر اتی •••• یتلی جهاراً فی الکتاب المجید قد شاد اسنی امره جامعاً •••• وتکیه للطالب المستغید وحوله مدرستان ابتنی •••• والمرقد السامی الشریف العمید لحصرة السلطان ذخری علی •••• والد مولانا الرفاعی الفرید وعند ما ابدع تکمیله •••• وصار فی الزوراء عید جدید ارّخ وقد جدد تعمیره •••• امامنا العادل عبدالحمید (۱۳۱۰) زیر همین اشعار، نسب صاحب مرقد، بر دیوار و طاق ایوان مقبره، نوشته شده که متن آن، چنین است: هذا مرقد والد الامام الغوث الاکبر والبر الانور الشیخ احمد الرفاعی وهو السلطان علی بن یحیی بن ثابت بن الحازم بن احمد بن علی بن الحسن بن رفاعة المکی بن المهدی بن ابی القاسم محمد بن الحسن بن الحسین بن احمد بن موسی الثانی بن ابراهیم المرتضی بن الامام موسی الکاظم بن الامام جعفر الصادق بن الامام محمد الباقر ابن الامام زین العابدین علی بن الامام سیدنا الحسین بن امیرمؤمنان سیدنا علی بن ابی‌طالب رضی الله عنه و عنهم اجمعین. ۲.۵.۲ - ضریحضریح مرقد، فلزی و ابعاد آن، ۲ در ۵/ ۱ متر و به ارتفاع دو متر است. روی ضریح مرقد سلطان علی، اشعاری نوشته شده است که برای نصیحت به خلیفه عباسی، مسترشد بالله، سروده شده بود: عجباً لحظ المخلصین بنصحهم •••• لا زال فیهم تعبث الاکدار کالشمس یسمح للانام بنوره •••• وتمسه من ذا الصنیع النار ۲.۵.۳ - توصیف مرقداصل مرقد، اتاقی مربع‌شکل است که ابعاد هر ضلع آن، پنج متر می‌باشد. گنبدی به ارتفاع ده متر، روی آن قرار گرفته که با کاشی‌های مختلف، تزیین شده است. بر سنگ قبر، پارچه سبزی نهاده شده که به آیات قرآن، مزین است. در جامع سلطان علی، دو اتاق یکی پایین و دیگری، بالای آن وجود دارد که برای سکونت درویشان است، در ایامی از سال، غذا طبخ می‌کنند و موقوفاتی نیز برای این منظور در وزارت اوقاف، به ثبت رسیده است. ۲.۵.۴ - بازسازیجامع و زیارتگاه سلطان علی، بارها بازسازی شد؛ برای مثال دو سال پس از آنکه سیدابراهیم محمد راوی رفاعی، آن را ساخت، در سال ۱۳۱۲ ه. ق، سلطان عبدالحمیدخان دوم، آن را بازسازی کرد. تکیه رفاعیه که داخل مسجد بود، پس از اجازه از متولیان، تعمیر شد و سپس تکیه جدیدی، بنا گشت و مسجد دیگری در سال ۱۹۹۹ م، جنب مسجد قدیم ساخته شد. در این بازسازی، مرقد سیدسلطان علی، گسترش یافت و درست زیر گنبد، قرار گرفت و گنبد دومی نیز بر بنا افزوده شد که به مرقد سیدمحمدمهدی ردینی رفاعی، ملقب به رواس، (متولد ۱۲۲۰ ه. ق و متوفای ۱۲۸۷ ه. ق) متعلق است. در سال ۱۳۵۳ ه. ق، ماذنه مسجد جامع، به علت فرسودگی آن و نیز تعریض خیابان جمهوری (رشید)، خراب گردید و به‌جای آن، ماذنه‌ای جدید ساخته شد و قبر شیخ عبدالغفور محمد سعد حیدری، مفتی شافعی (متوفای ۱۳۱۰ ه. ق) که در ایوان مسجد جامع قرار داشت، تعمیر شد. ریاست تکیه رفاعیه را سیدابراهیم افندی، فرزند شیخ محمد افندی، (متولد ۱۲۸۱ ه. ق) به‌عهده داشت و هر شب جمعه، جلسه یادبودی برای شیخ رفاعی برقرار می‌شد. ۲.۵.۵ - محل تدریسدر تکیه رفاعیه، دو اتاق برای استفاده علمی، وجود داشت که در یکی از آنها، علامه احمد شاکر افندی بن سیدمحمد شهاب‌الدین افندی آلوسی، (متوفای ۱۳۳۰ ه. ق) و در اتاق دوم، مرحوم سیدمحمود شکری افندی آلوسی تدریس داشتند. [۳۴]
عبدالحميد عباده، العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، صص۳۹۶- ۳۹۹.
[۳۵]
حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، ج۱، صص۳۶۱- ۳۶۳.
[۳۶]
عامری، ثامر عبدالحسن، المراقد و المزارات فی العراق، صص۲۷۰ - ۲۷۱.
۲.۵.۶ - شرح حال سلطان علیسلطان علی در سال ۴۵۹ ه. ق، در بصره متولد شد، هنگامی که پدرش وفات یافت، او یک ساله بود، کفالت و تربیت او را دایی‌اش، منصور بطائحی، برعهده گرفت و او را به همراه خانواده‌اش در سال ۴۹۷ ه. ق، به واسط برد و طریقت رفاعی را از جد مادرش، موسی بن سعد بخاری انصاری، اخذ نمود. در همان سال، با دختر دایی‌اش، به نام شیخه فاطمه ازدواج کرد و ثمره آن، چند فرزند شد که یکی از آنها، سیداحمد رفاعی است. هنگامی که فتنه و آشوب فرقه‌ای بالا گرفت، به بغداد رفت و در منزل امیر مالک بن مسیب در راس القریه، سکونت اختیار کرد و مورد توجه کمال‌الدین بن زنکی، امیر واسط قرار گرفت و پیوسته نزد او محترم بود تا عاقبت در سال ۵۱۹ ه. ق، وفات یافت. در برخی منابع، نسب وی با دوازده واسطه و در پاره‌ای دیگر از منابع، با چهارده واسطه، به امام هفتم می‌رسد که پیش از این، در کتیبه اتاق مرقد، بدان اشاره شد. [۳۸]
العبر، ج۳، ص۷۵.
[۳۹]
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، صص۸۸ - ۸۹.
[۴۰]
عبدالحميد عباده، العقد اللامع، ص۴۰۰ - ۴۰۱.
۳ - پانویس
۴ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مزار امامزاده سلطان علی» ج۱، ص۳۷۳-۳۸۱. رده‌های این صفحه : زیارتگاههای بغداد | مزار امامزاده‌های مدفون در بغداد | مزار سادات رفاعی عراق | مزار فرزندان امام صادق | مزار فرزندان امام محمدباقر | مزار فرزندان امام موسی کاظم
|